رنگارنگ : افغانستان یا مهد زبان دری ـ بخش دوم

افغانستان یا مهد زبان دری

نویسنده : پوهاند داکتر احمد جاوید

ماخذ : سالنامه سال 1331

بخش دوم

در مقدمۀ شاهنامه ابو منصوری (346 هجری) که قدیمیترین نثر فارسی است[i] میخوانیم:

و پس از آنکه به نثر آورده بودند سلطان محمود سبکتگین حکیم ابولقاسم منصور الفردوسی را بفرمود تا بزبان دری شعر گردانید و چگونگی آن بجای خود گفته شود....

از ترجمه تفسیر طبری (2 و 3 هجری)

این تفسیر بزرگست از روایت محمد بن جریر طبری ترجمه کرده بزبان پارسی دری راه راست [ii]......

از دانشنامه علایی ابن سینا متولد 370:

(.... که باید مر خادمان مجلس وی را کتابی تصنیف کنم بپارسی دری که اندر وی اصلها و نکتهای پنج علم از علمهای حکمت پیشینگان گرد آورم بغایت مختصری و ...... ).

پس از شرح این مطالب برمیگردیم به اصل موضوع یعنی ارتباط و پیوستگی تاریخی این زبان با خراسان قدیم (افغانستان) و کیفیت انتشار آن بسایر بلاد و کشور ها ..

چنانکه دیدیم وجود زبان دری پیش از اسلام ثابت است. از قرن اول و دوم جز چند شعر هجایی آثار دیگری بما نرسیده اما در قرن سوم است که گویندگانی در بلخ، بخارا، هرات و سیستان پدید آمدند و بنیان ادب دری را گذاشتند. چنانچه در همین آوان یک بیت شعر، یک رساله و یا یک کتاب در سراسر ایران امروز بزبان دری بوجود نیآمده است و اصولاَ هم نباید چنین باشد. احیاناَ اگر شعر یا کتابی دیده هم شده بزبان پهلوی ساسانی (پارسیک)، طبری و سایر لهجه های محلی آن سرزمین است.

در قرن چهارم که مشعل دری در دارالملک غزنه، نوبهار بلخ، کور جوزجانان و بازار هرات فروازان بود کوچکترین اثری در مغرب، شمال، جنوب و جنوبغرب ایران امروزی بزبان دری بدست نیآمده بود.[iii]

در قرن پنجم ناصر خسرو بلخی در سفر نامه خود مینویسد:

"در تبریز، (قطران) نام شاعری را دیدم که شعر نیکو میگفت. اما زبان فارسی نیکو نمیدانست. پیش من آمده دیوان منجیک و دیوان دقیقی بلخی را آورد و پیش من بخواند و هر معنی که او را مشکل بود از من بپرسید. با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود برمن خواند....".

(قطران) که خود از شعرای بزرگ و بلند طبع است در ترجیع بندی که ظاهراَ او را برشک بردن بر شعرا متهم کرده اند، افتخار میکند که من باب سخن گفتن دری را گشوده ام، و این نکته میرساند که پیش از او در آذربایجان شاعری دری گویی نبوده است :

گر مرا بر شعر گویان جهان رشک آمدی من در شعر دری با شاعران نگشادمی

درقرن ششم گوینده گان دیگری چون خاقانی، نظامی و جمال الدین عبدالرزاق بزبان دری طبع آزمایی گرفتند و داد سخن بدادند....

در قرن هفتم سرحد زبان دری به شیراز میرسید و نوبت ملک به پادشاه نظم و نثر شیخ اجل سعدی زدند. سعدی سخن را به اوج علیین رسانید و درعذوبت به ماء معین نخستین شاعر و گوینده ای شیراز است که شهکار جاودانی خود را بزبان دری درآورد. ما پیش از سعدی در شیراز شاعری سراغ نداریم که بزبان دری شعر گفته باشد. صاحب گلستان و بوستان نه تنها بزبان دری شعر دارد بلکه اشعار آبداری از او بزبان عربی و لهجه ای محلی شیرازی (که از بقایای پهلوی ساسانی بوده) در دست هست که هنوز در کلیات شیخ وجود دارد.

برای مثال یک بیت از گلستان و یک نمونه از مثلثات استاد میآوریم :

پیر هفطا ثله جونی می‌کند عشغ مقری ثخی و بونی چش روشت

یعنی پیر هفتاد ساله جوانی میکند، کور مگر چشم بینا را بخواب بیند. در نسخ گلستان چاپ هند مینویسد که این بیت بزبان روستاییان و دهقانان شیراز سروده شده است. از مثلثات سعدی که یک بیت آن عربی، بیت دوم فارسی دری و بیت سوم آن بومی شیراز است هم یک مثال میآوریم:

خلبلی الهدی انی و اصلح ولکن من هداه الله افلح

نصیحت نیکبختان گوش گیرند حکیمان پند درویشان پذیرند

کش اتهن داراغست خاطر نرنزت که تختی عاقلی ده بار اتنزت

یعنی گوش بسخن دار اگر خاطرت نرنجد که سخنی را عاقلی ده بار سنجد

در قرن هشتم است که حافظ شیرین سخن که شهرت نام و سحر کلامش کران تا کران جهان را پچیده فخر میکند که از شعر دلکشش کسی آگاه میتواند بشود که سخن گفتن دری بداند. در دیوان این شاعر محبوب ابیاتی بزبان محلی شیراز هست که جز از نظر خویشاوندی تاریخی شباهت دیگری بزبان دری ندارد و به این ترتیب ثابت میشود که تا قرن هشتم هنوز زبان معمول کوچه و بازار شیراز همان لهجه ای محلی بوده و زبان دری را تنها خواص میدانسته اند.

برای نمونه چند بیت ملمع از غزل حافظ را می آوریم :

امن انکر تنی عن عشق سلمی                تزاول آن روی نهکو بوادی

که همچون مت ببوتن دل وادی ره          غریق العشق فی البحر الواداد

بپی ما چان غرامت بسپر یم                 غرت یک وی روشتی از امادی

غم این دل بواتت خورد ناچار               وغرنه او بنی آپخت نشادی

ترجمه : ای کسیکه بر من انکار کردی از عشق سلمی، تو از اول آن روی نیکو را بایستی دیده باشی تا همچو من، ترا دل بیکبارگی غریق عشق در دریای دوستی شود.

به پای ما جان ماغرامت خواهیم سپرد اگر تو یک گناهی یا تقصیری از ما دیدی

غم این دل را بباید ناچاری بخوری و گرنه می بینی آنچه را که نشاید

در پایان گفتار آثار لهجه های محلی قدیم افغانستان را نقل میکنیم تا نزدیکی آن بزبان فصیح امروز ثابت کند که زبان دری اصلاَ و اساساَ زبان یکی افغانستان، خاصتاَ شهر بلخ بوده که بمرور زمان جهانگیر شده است و ضمناَ قدیمیترین آثار زبان های مختلف و بومی ایران را میآوریم تا مطلوب بالا روشنتر گردد :

از لهجه هروی همینقدر اطلاع داریم که (نفخات الانس) جامی (سال تالیف 883) اصلاَ بزبان عربی موسوم بطبقات الصوفیه بود (تالیف محمد بن حسین بسلمی متوفی 412) و بعداَ خواجه عبدالله انصاری (متوفی 481) آنرا بزبان هروی تقریر و توسیع کرد و سپس جامی در قرن نهم بنابر تمایل امیرعلیشیر نوایی وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا از سر نو بفارسی ادبی در آورد و ترجمه احوال مشایخ زمان خودش را بدان افزود.

از لهجۀ مردم بلخ (تاریخ طبری) حکایت لطیفی دارد. چنانچه در ذیل حوادث سال (1190 و 108هجری) مینویسد که در این دو سال (ابومنذر اسد بن عبدالله القسرسی) به ختلان لشکر کشید اما از خاقان شکست خورد و به بلخ گریخت. کودکان در کوچه همی خواندند :

از ختلان آمدیه [iv] برو تباه آمدیه

[v]آیار باز آمدیه خشک و نزار آمدیه

همچنین در تاریخ سیتان سرود (آتشکده گر کوی) نمونه زبان و لهجۀ آنروز سیستان است:

فرخت بادا روش خنیده گر شاسب هوش

همی برست از جوش نوش کن می نوش

دوست بدا کوش بافرین نهاده گوش

همیشه نیکی کوش دی گذشت و دوش

شاها خدایگانا: بافرین شاهی

همچنین در آثار ابوریحان البیرونی، (لغت فرس) و (برهان قاطع) لغاتی از لهجه های سُغدی خوارزمی زاولی وجود دارد...

اینک میآیم به گویش های ایران که اغلب آن هنوز هم متداول است و بسا شعرای که در ادوار مختلف به این لهجه ها، یعنی زبان ولایتی اشعار سروده اند که معروفترین آنان عبارتند از :

پندار رازی، اوحدی کرمانی، بابا طاهر همدانی، عبید زاکانی، جلال طبیب شیرازی، سعدی، حافظ، محمود قاری، درویش عباس، گزی اصفهانی و دیگران.

1. زبان رازی و تهرانی :

(مقدسی) در سدۀ چهارم از زبان مردم (ری) یاد میکند و (المعجم) زبان رازی (منسوب بری) را به دری نزدیکتر از پهلوی میخواند. (پندار رازی) سرایندۀ سدۀ پنجم و مداح دیلمیان نه تنها به عربی و دری شعر میسروده بلکه بزبان رازی نیز تفنن میکرده است. اشعار رازی در (المعجم) هست و نیز قصیده ای در (مونس الاحرار) و قطعات چند در (مجمع الفصحا) و (مجالس المومنین) وجود دارد که برای نمونه یک دو بیت را نقل میکنم:

از المعجم: [vi] دیم من و دیم دوست آن اشایه این اج درد

چونان گل دو دیمه نیم‌سرخ و نیم‌زرد

از مونس الاحرار : خورنگین و ماهک سرو بالا

ابالای توام بر سرو بالا

همچنان در سدۀ یازدهم شاعری متخلص به (سحری) بزبان تهران اشعاری دارد که از آن این قطعه را ذکر میکنم. برای معلومات بیشتر رجوع شود بتذکره نصرآبادی صفحه 410 :

گل دیمیم که بعلا نمیشو سوته جانم بتماشا نمیشو

مده پیغام که اینها قصه اس تا ترا نینه دلم وا نمیشو

زفل را وا که اگه دل میبری مغر تاشو نوینه جا نمیشو

2. زبان طبری :

این لهجه در سراسری سرزمین مازنداران (گیل و تات) با تفاوتهای مختصر صحبت میشود و آثار زیادی از قدیمترین زمان در این زبان وجود دارد. المقدسی نیز از این زبان یاد کرده و قدیمتیرین اثر آن (مرزبان نامه) است که دو ترجمه فارسی آن در دست هست و نیز (تاریخ طبرستان) به مرزبان بن رستم شعری بنام (نیکی نامه) را نسبت میدهد. نه بیت از (دیواره و زیاسته) مرد شاعر قرن چهارم درباره (عضدالوله دیلمی)، (قابوس) و (شمگر) در دست هست. همچنان دو بیت شعر از (کیکاوس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگر) در (قرن پنجم) در قابوسنامه وجود دارد که ذیلاَ نقل میشود:

[vii] سی دشمن بشر داری رمونه نهراسم ور میر کهون ور دونه

چنین گسنه دونا که پوین هرزونه بگورخته نخسه آنکس بخونه

و سپس ترجمۀ آنرا به شعر فارسی میدهد :

گر شیر شود عدو چه پیدا چه نهفت با شیر بشمشیر سخن باید گفت

آنرا که بگور خفت باید بی جفت با جفت بخوان خویش نتوان خفت

از شعرای معروف این زبان (امیر پازواری) است. همچنین در زمان محمد شاه قاجار، نصابی بزبان طبری به روش نصاب ابونصر فراهی سروده شد که بیش از هشتصد کلمه ای طبری در آن هست و سه بیت اول آن اینست:

مه یار عزیز ای خجیره ریکا ترا جان عشاق بادا فدا

فعولن فعولن فعولن فعول ز بحر تقارب بخوان شعر ها

زمین دان بنه ابر آمد مها بود دینه دیروز الان اسا

3. زبان کُردی

از زبانهای مغربی ایرانیست که دارای ادبیات و سابقه ای تاریخی روشنی میباشد و چندین لهجه دارد. اشعاری کُردی از سه صورت بیرون نیست: شعر عروضی، بیت و گورانی.

در اصطلاح عمومی کُرد زبانان کلیه اشعاری را که با آهنگ بشکل تصنیف با آواز خوانده میشود "گورانی" میگویند، نظیر آنچه ما "کُردکی" میگوییم. اینک نمونه ای از ترانه های کُردی (گورانی) را نقل میکنیم:

تو قسم خورد دی شو بکتیه پیم دوه شو عکسه کت له لای شخصی دیدم

من کیخدانیم کارت بسازم دوست بکشم خویتش بخوازم

ترجمه :

تو قسم خوردی که بمن شوهر کنی دیشب عکست را در نزد شخصی دیگری دیدم

افسوس که من خدا نیستم کارت را بسازم دوستت را بکشم خودت را نیز بزنی بگیرم

نمونه ای دیگر

خوم کردسانی فارسی نازانم بزوانی کردی دردت له گیسانم

ترجمه :

من کردستانی استم فارسی نمیدانم بزبان کردی دردت بجانم

1. لهجه ای همدانی :

چنانچه از گفتار (المعجم) برمیآید هنوز تا قرن هفتم اهالی همدان، رنجان، عراق (اراک) به انشا و انشاد ابیات پهلوی مشعوف بودند و بیش از اقوال عربی و اغزال دری از آن لذت میبردند. بهترین نمونۀ لهجه همدان، اشعار (بابا طاهر عریان) در (قرن پنجم) است که نمونه آن ذیلاَ نقل میشود:

مو آن رندم که نامم بی قلندر نه خان دیرم نه مان دیرم نه لنگر

چو روز آیه بگردم گرد کویت چو شو آید بخشتان و آنهم سر

دلی دارم که بهبودش نمیبو نصیحت میکرم سودش نمیبو

ببادش میدهم نش میبره باد که در آتش می نهم دودش نمیببو

یکی برزیگری نالون درین دشت بچشم خونفشان آلاله میگشت

همی گشت و همی گفت ای دریغا که باید کشتن و هشتن درین دشت

2. زبان آذری

گویش آذری، زبان باستانی آذربایجان است که آثار آن از قرن ششم به اینطرف بطور پراگنده در کتب بما رسیده. اینک یک ملمع آذری را که شاعری معروف قرن هشت (هما تبریزی) متوفی ( 714 هجری ) سروده از روی (جنگ خطی) بنام (تذکره الشعرا یا سفینه اشعار متعلق بکتابخانه شورایملی ایران)

نمونه می آوریم :

بدیدم چشم مستت رفتم از دست کوام و آذر دلی کو یا بنی مست

دلم خود رفت و میدانم که روزی بمهرت هم بشی خوش کیانم از دست

به آب زندگی ای خوش عبارت لو انت لا ود جمن دهل و کیان بست

دمی بر عاشق خود مهربان شو کزی سرمهر ورزی کت بی کت

بعشقت گر همام از جان برآید مواژش کان لو ان بمرت وارست

گرم خاو ابری بشنم بوینی ببویت خته بام ژ اهنام سرمست

در همین (جنگ خطی) اشعار و ابیاتی عنوان (الفهلویات)[viii] و (نریزیات) هست که نمونه ای از هرکدام نقل میشود :

از فهلویات :

ببوواله شوی بجهره روزی تی چه سوزی کی نین اژته روزی

از نریزیات :

می شم ادور سفر، دریاهن ام جان خطر نم غم جن و مال و کاند، فراق مو چنوبتر

ضمناَ باید متوجه بود که هرجا کلمه ای فهلویات میآید مراد اشعاریست که در سراسر ایران با لهجه ای محلی یا به اصطلاح امروز (ولایتی) سروده شده باشد و المعجم همیشه به همین معنی بکار برده است. چنانچه مینویسد که در (بحر مشاکل)[ix] اشعار پهلوی بیش از دری است و این مثال را میآورد :

خوری کم زهره نی کش ساببوسم نبینم آن دسترس کش پا ببوسم

بواژی کو کو اش خانها پا وش خدا بشم آن پا ببوسم

پاورقی ها

[i]

اصل این شهنامه که به نثر بوده از میان رفته است و تنها مقدمه آن در دست است که مدتها مقدمه شاهنامه منظوم فردوسی بود که بعد از زمان (بایسنغر میرزا ) آن مقدمه را برداشتند و مقدمه ای را که با امر (بایسنغر) در حدود 829 نوشته شده بود، بجای آن گذاشتند.

[ii]

راه راست : یعنی دری ساده و همه کس فهم

[iii]

برای مزید اطلاع رجوع شود به سبک شناسی مرحوم (بها ) و تاریخ ادبیات همایی و تاریخ ادبیات فروزانفر

[iv]

بروتباه ـ بروی تباه ـ شرمنده

[v]

آیار ـ آواره

[vi]

دیم ـ صورت

[vii]

ترجمه تحت الفظی آن چنین است :